Odpowiedzialne, samotne, empatyczne. Dzieci osób zmagających się z zaburzeniami psychicznymi
Autor: Zuzanna Rączka
Dzieci wychowujące się w rodzinach, w których jeden lub oboje rodziców cierpią na zaburzenia psychiczne, często muszą zmierzyć się z wyzwaniami, których ich rówieśnicy nigdy nie doświadczyli. Według badań ponad 20% dzieci jest wychowywanych przez osobę zmagającą się z zaburzeniem psychicznym. Należy wspomnieć o tym, że termin “zaburzenia psychiczne” w klasyfikacji klinicznej obejmuje szeroką grupę stanów: od zaburzeń afektywnych, poprzez schizofrenię, zaburzenia lękowe, uzależnienia aż do zaburzeń snu lub ADHD. Specyfika wspólnego funkcjonowania z rodzicem dotkniętym zaburzeniem psychicznym będzie się różnić w zależności od wielu czynników. Z czym zmagają się na co dzień dzieci osób chorych psychicznie oraz w jaki sposób mogą dążyć do rozwoju?
Parentyfikacja. Jest to mechanizm, w którym dziecko jest zmuszone do przejęcia roli dorosłego w rodzinie, gdy rodzic nie może podołać temu zadaniu. Może objawiać się poprzez przejęcie obowiązków domowych, opiekę nad młodszym rodzeństwem, udzielanie dorosłemu wsparcia emocjonalnego, wchodzenie w rolę powiernika sekretów i pocieszyciela. Parentyfikacja pojawia się, gdy możliwości dziecka nie są w stanie sprostać wymaganiom oraz gdy dziecko ma wewnętrzne (często niewypowiedziane) poczucie, że sytuacja jest dla niego niesprawiedliwa. Może żyć w przekonaniu, że jego obowiązkiem jest utrzymanie względnej stabilności w domu rodzinnym, ochrona bliskich oraz kreowanie pozytywnego obrazu rodzinny wobec osób postronnych. Takie obciążenie psychiczne i emocjonalne niesie za sobą dalekosiężne skutki. Wskutek poświęcania sporej ilości czasu na stabilizację domowej sytuacji cierpią relacje rówieśnicze, pasja lub edukacja. Spośród możliwych skutków parentyfikacji pojawiają się: niskie poczucie własnej wartości, długotrwałe wyczerpanie fizyczne i emocjonalne, potrzeba kontroli, perfekcjonizm, chroniczny stres, podatność na zaburzenia. Brak chwil beztroski i zabawy, brak doświadczenia stabilizacji i bezpieczeństwa, obciążenie i stres - odwrócenie ról w rodzinie zabiera możliwość bycia dzieckiem i wtłacza młode osoby w świat wyrzeczeń, odpowiedzialności i utrzymywania pozorów.
Niewidoczne cierpienie. To zjawisko ściśle łączy się z parentyfikacją. Gdy rodzic w wyniku zaburzeń nie jest w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb rodziny, dziecko może wejść w rolę “małego bohatera”. Najczęściej dzieje się to nieświadomie. Dziecko nad wyraz dojrzałe, odpowiedzialne, pomocne jest uznawane przez społeczeństwo za godne pochwały. Tym samym dziecko upewnia się w przekonaniu o słuszności podjętych działań, nawet pomimo własnego cierpienia. Może nabrać przekonania, że poświęcenie siebie jest jedynym sposobem na utrzymanie statusu quo w rodzinie. Społeczeństwo, widząc dojrzałego i odpowiedzialnego młodego człowieka, często bierze to za oznakę rodzinnej harmonii i dobrego wychowania. Warto powiedzieć to wprost: odwrócenie ról w rodzinie jest formą przemocy wobec dzieci, która niestety nadal bywa akceptowana lub ignorowana przez społeczeństwo.
Niestabilność. W charakterystykę różnych zaburzeń psychicznych wpisują się nagłe, trudne do przewidzenia reakcje emocjonalne, gwałtowne zmiany nastroju, nielogiczne decyzje. Wielu badaczy potwierdza, że stałość i przewidywalność reakcji opiekuna stanowi podstawę poczucia bezpieczeństwa, formującą się już w wieku niemowlęcym. Gdy dziecko nie wie, jak może zachować się rodzic, pojawia się napięcie oraz nieustannie wyczulenie na oznaki gorszego samopoczucia. Niepokój może objawiać się także w inny sposób - strachem przed pojawieniem się kryzysu psychicznego, nawrotem choroby lub koniecznością hospitalizacji. Niektórzy rodzice mogą traktować temat zaburzenia jako tabu, co wiąże się z kolejną obawą - przekonaniem, że wyjawienie tajemnicy będzie skutkować rodzinną katastrofą. Nakładają się na to również problemy finansowe, jeśli zaburzenie rodzica utrudnia podjęcie pracy zawodowej. Może wystąpić także obawa przed rozpadem rodziny lub utraceniem praw rodzicielskich. Wszystko to sprawia, że codzienność bywa przesycona poczuciem niepewności.
Emocje. Zależnie od sytuacji danej rodziny, dziecko osoby cierpiącej na zaburzenia psychiczne może doświadczać całego spektrum emocji i myśli. Poczucie porzucenia lub bycia niekochanym, złość, rozpacz, smutek, poczucie “coś jest ze mną nie tak”, zagubienie, nadzieja, zmęczenie, lęk przed oceną, chęć bycia idealnym, duma, ulga, brak zrozumienia, poczucie winy, wstyd, niepewność, wewnętrzny konflikt pomiędzy miłością i niechęcią wobec rodzica. Mimo wszystko nie warto demonizować samych zaburzeń psychicznych - powyższych stanów doświadcza większość ludzi w ciągu życia. Niestety w tym wypadku ilość i intensywność negatywnych doświadczeń dotykających młodego człowieka może przeważyć jego możliwości radzenia sobie.
Stygmatyzacja. Ważnym elementem mówienia o zaburzeniach psychicznych jest ich odbiór społeczny. Niestety trzeba przyznać, że społeczeństwo powinno jeszcze dużo nauczyć się o akceptacji osób zmagających się z zaburzeniami… Lęk przed oceną, utratą statusu społecznego lub otrzymaniem “łatki” często skutkuje wykorzystywaniem różnych strategii, które mają na celu zamaskowanie objawów. Są stosowane zarówno przez rodziców, jak i przez dzieci. Zaprzeczenie istnieniu choroby, traktowanie jej jako temat tabu, bagatelizowanie objawów, niechęć do diagnozy i terapii, utrzymanie pozorów i tworzenie idealnego obrazu rodziny poprzez kłamstwa lub półprawdy - takie strategie, świadomie lub nieświadomie, mogą być wykorzystywane w celu otrzymania aprobaty społecznej. Odbywa się to kosztem niedostatecznie szybkiego udzielenia wsparcia oraz długotrwałym wysiłkiem psychicznym i fizycznym osób usiłujących ukryć rodzinne dysfunkcje. Drugą stroną medalu jest tutaj poczucie izolacji, ponieważ niechęć do utrzymywania kontaktów towarzyskich wpisuje się w charakterystykę niektórych zaburzeń. W związku z tym rodzic może dążyć do ograniczenia kontaktów - zarówno ze środowiskiem, jak i z samym dzieckiem.
Tożsamość i relacje. Relacja z rodzicem warunkuje wiele czynników - jest niemal wzorcem, który może być powielany w przyszłych relacjach z innymi ludźmi. Dzieci rodziców agresywnych, niestabilnych, nieobecnych mogą dążyć do podobnych relacji w życiu dorosłym lub wręcz przeciwnie - usiłować zrekompensować emocjonalne braki za wszelką cenę. Czynniki, które warto mieć na uwadze to: potrzeba kontroli, usprawiedliwianie przemocy, stosunek do “dawania” oraz “brania” w bliskich relacjach, domaganie się uwagi, niechęć do wchodzenia w relacje i strach przed porzuceniem. Niektóre dzieci wobec przytłaczającej odpowiedzialności za dobro rodziny mogą mieć poczucie “utraty siebie” i chęć nadmiernego poświęcania się dla innych. Takie osoby mogą stać się łatwym celem dla osób manipulujących i wykorzystujących innych do własnych celów. Rola dorosłego w rodzinie nie jest łatwa do porzucenia, w związku z tym część dzieci doświadczających parentyfikacji pozostaje przez długi czas w domu rodzinnymi, mając opory przed “porzuceniem” rodzica i przedefiniowaniem własnej tożsamości w oderwaniu od sytemu rodzinnego.
Rola genów. Dzieci osób zmagających się z zaburzeniami mogą być zaniepokojone kwestią predyspozycji genetycznych, które - być może - odziedziczyli. Niektóre zaburzenia mają silne uwarunkowanie genetyczne, np. schizofrenia czy choroba afektywna dwubiegunowa. Wiąże się to z lękiem przed podzieleniem trudności obserwowanych u rodziców. Może także zaważyć na istotnych decyzjach, np. rezygnacji z rodzicielstwa w obawie przed przekazaniem niekorzystnych predyspozycji genetycznych. Wydaje się, że takie objawy nie są uzasadnione - mimo że geny odgrywają ważną rolę, nie przesądzają o losie człowieka. Równie istotne, a być może nawet istotniejsze, jest środowisko życia, bliskie więzi międzyludzkie oraz potencjał rozwoju danego człowieka. Zaburzenia nie przekreślają szansy na spełnione rodzicielstwo i szczęśliwe dzieciństwo!
Sposoby radzenia sobie. Można zadać sobie pytanie: czy są jakieś pozytywne skutki? Wbrew pozorom zjawiska opisane powyżej nie zawsze charakteryzują się jednoznacznie destruktywnym oddziaływaniem. Na przykład zjawisko parentyfikacji wiąże się z rozwojem odpowiedzialności, poczuciem sprawczości, zadaniowym sposobem rozwiązywania problemów. Dodatkowo rozwój empatii, poczucie bycia potrzebnym, kompetencje dotyczące opieki nad innymi mogą korzystnie wpływać na samoocenę dziecka. Świadomość, wiedza i doświadczenie dotyczące danego zaburzenia mogą być wykorzystane jako zasób w codziennym życiu lub w styczności z innymi osobami doświadczającymi trudności.
Kiedy choroba psychiczna rodzica jest szkodliwa dla dziecka? To zależy. Wiadomo, że zaburzenia psychiczne są powszechne i mogą dotknąć każdego - w tym również rodziców. Ponadto trzeba mieć na uwadze, że jest to bardzo rozległy temat: życie z osobami zmagającymi się z depresją jest zupełnie inne niż funkcjonowanie z osobą z zaburzeniami osobowości. Każde zaburzenie charakteryzuje się własną specyfiką, a ta z kolei natężeniem różnych objawów.Chwilowa niemoc i potrzeba wsparcia nie musi być niczym złym, a nawet może prowadzić do umocnienia rodzinnych więzi. Sytuacja staje się trudna, gdy zaburzenia przez długi czas oddziałują na życie rodzinne poprzez nieobecność fizyczną lub emocjonalną rodzica, nieadekwatne reakcje, przerzucenie obowiązków, przemilczenie tematu choroby, niechęć i negowanie diagnozy, terapii lub potrzeby konsultacji ze specjalistą. Ważną rolę będzie tu odgrywać czas: jednorazowe doświadczenie parentyfikacji związane z sytuacją kryzysową nie jest tym samym co długotrwałe przejęcie odpowiedzialności. Również wiek dziecka ma znaczenie: niemowlę może odczuwać dyskomfort w związku brakiem odpowiedniej opieki, starsze dziecko może odczuwać niespokojną atmosferę w domu lub frustrację związaną z brakiem wyjaśnienia sytuacji przez dorosłych, u nastolatka problemy rodzinne mogą nałożyć się na jego własne trudności rozwojowe, a również dorosłe dziecko z pewnością doświadczy różnorodnych emocji w obliczu problemów rodzica. Sama charakterystyka zaburzenia lub sytuacji kryzysowej odgrywa rolę, np. próba samobójcza lub epizod psychotyczny rodzica mogą być szczególnie trudne. Kolejnym ważnym elementem jest struktura rodziny i życia rodzinnego: czy dziecko opiekuje się rodzicem, rodzeństwem czy całą rodziną; jaki jest zakres odpowiedzialności; jaka jest sytuacja ekonomiczna rodziny; w jakim stopniu udzielanie jest wsparcie społeczne lub instytucjonalne. Najistotniejsze będą jednak czynniki chroniące, którymi dysponuje samo dziecko: poczucie własnej wartości, poczucie sprawczości, odporność psychiczna, zdolności adaptacyjne, umiejętności społeczne, a także wspierające i empatyczne środowisko rówieśnicze i szkole.Warto podkreślić, że każda sytuacja jest inna i niekiedy warto powstrzymać się od diagnozy, jeśli nie ma się specjalistycznej wiedzy lub wglądu w sytuację rodziny. Nie jest to jednoznaczne z brakiem reakcji - jeśli masz podejrzenie, że dziecko z twojego środowiska doświadcza parentyfikacji możesz rozpocząć od rozmowy z samym dzieckiem, jego opiekunem, psychologiem szkolnym lub pracownikiem telefonu zaufania.
Możliwości wsparcia. Osoby, które mają trudne doświadczenia związane z życiem z osobą zmagającą się z zaburzeniami psychicznymi często decydują się na własną psychoterapię, dzięki której mogą zrozumieć mechanizmy, których byli częścią oraz wypracować bardziej adaptacyjne przekonania. Szczególnie wskazana będzie w takim wypadku terapia rodzinna. Dużą popularnością cieszą się także grupy wsparcia umożliwiające wymianę doświadczeń. Wobec osób niepełnoletnich konieczne jest wsparcie instytucjonalne udzielone przez szkołę, ośrodki pomocy społecznej lub fundacje i stowarzyszenia. Warto pamiętać, że niektóre instytucje udzielają pomocy finansowej osobom w trudnej sytuacji rodzinnej lub możliwość uczestniczenia w darmowych warsztatach i programach. Istnieje także funkcja asystenta rodziny, który okresowo wspiera rodzinę. Nie można także bagatelizować pozytywnej wartości więzi nieformalnych, np. z dziadkami, rodzeństwem, przyjaciółmi lub nauczycielami.
Dzieci wychowujące się w rodzinach, w których występują zaburzenia psychiczne, powinny mieć świadomość, że inne osoby nie funkcjonują tak samo jak osoba z zaburzeniami - mimo tego, że być może wydaje im się to domyślnym stylem funkcjonowania w świecie. Niestety budowanie poczucia bezpieczeństwa może okazać się ciężką pracą, niekiedy trwającą całe życie. Kluczowym elementem jest wczesna interwencja, edukacja oraz budowanie silnych relacji opartych na zrozumieniu i wsparciu, co pozwala na przełamywanie negatywnych skutków trudnych doświadczeń z dzieciństwa.
Autor: Zuzanna Rączka
Literatura: Chojnacka, B. (2017). Biografia dorosłego dziecka–doświadczenie parentyfikacji i jej konsekwencje. W: A. Ładyżyński, M. Piotrowska, M. Kasprzak (red.), Dom rodzinny w doświadczeniu (auto) biograficznym, 83-94.
Kubiak, H. (2024). Sytuacja dziecka rodziców z zaburzeniami psychicznymi. Pedagogika Społeczna Nova, 4(7), 61-74.
TORBY
KUBKI TERMICZNE
PLAKATY
KUBKI PAPIEROWE
Sklep Artsider
wspieraj sztukę osób chorych na schizofrenię
kubki papierowe na kawę
Sklep Artsider
wspieraj sztukę osób chorych na schizofrenię
Fundacja Artsider im. Cypriana Michalika
KRS: 0001134250
Konto do wpłat: PKO BP
26 1020 2892 0000 5102 0941 4758
Śledź nas:
Napisz do nas
artsider@artsider.pl
798 017 122
artsider@artsider.pl
Jesteśmy Fundacją Artsider. Wspieramy osoby zmagające się ze schizofrenią i po kryzysie psychicznym - promujemy ich talent artystyczny walcząc z wykluczeniem i stereotypami.
Sprzedajemy papierowe kubki dla kawiarni, ozdobione unikalnymi grafikami osób chorujących na schizofrenię i organizujemy wystawy dzieł
Kontakt
Menu